NHẠC LỄ PHẬT GIÁO NAM BỘ

NHẠC LỄ PHẬT GIÁO NAM BỘ NÉT VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐẦY SÁNG TẠO CỦA NGƯỜI VIỆT

                                        Ngô Tuấn - Tiến sĩ Trần Thuận            Ngày 27/9/2007 Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam tỉnh Bạc Liêu tổ chức hội thảo khoa học về “Sư Nguyệt Chiếu với sự nghiệp nhạc lễ cổ truyền Nam bộ” nhằm tôn vinh công đức của một nhà sư đối với nền nhạc lễ Phật giáo nói riêng nhạc lễ cổ truyền Nam bộ nói chung nhân 60 năm ngày mất của ngài.           

Quả thật chúng tôi hơi bất ngờ vì lần đầu tiên được tham dự một hội thảo khoa học ở một tỉnh lẻ với sự quy tụ rất đông đảo các nhà khoa học có tầm cỡ quốc gia và cả thế giới như Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Khê Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Thuyết Phong Giáo sư Mạc Đường Tiến sĩ Trần Hồng Liên … chư vị tôn đức giáo phẩm Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam nhiều quan chức địa phương đến dự và tham luận tại hội thảo. Đài truyền hình nhiều tờ báo và tạp chí trung ương địa phương thông tin trước trong và sau hội thảo một cách rầm rộ.             Suốt một ngày làm việc với hơn 20 tham luận hội thảo đã nêu bật được công lao to lớn của Sư Nguyệt Chiếu với sự nghiệp nhạc lễ cổ truyền Nam bộ. Hội thảo cũng giải quyết được nhiều vấn đề xoay quanh chủ đề nhạc lễ cổ truyền. Theo dõi hội thảo kết hợp với sự nghiên cứu của mình và qua cuốn sách “Tác giả cổ nhạc Bạc Liêu - cuộc đời và sự nghiệp” của nhà nghiên cứu Trần Phước Thuận (được xuất bản và phát hành ngay vào ngày tổ chức hội thảo) chúng tôi cảm nhận được nhiều điều về nhạc lễ Nam bộ trong đó đặc biệt là nhạc lễ Phật giáo ở vùng đất mới mẻ này. ● Nhạc lễ Phật giáo là một nét văn hóa truyền thống của người Việt ở Nam bộ. Xuất phát từ nhu cầu của cuộc sống nói chung đời sống tâm linh nói riêng một loại hình nhạc lễ hình thành nhằm đáp ứng yêu cầu sinh hoạt trong các nghi lễ Phật giáo. Nó đi từ dòng nhạc cổ truyền của dân tộc mang sắc thái dân tộc được vận dụng một các sáng tạo phục vụ đắc lực cho sinh hoạt lễ nghi và các lễ hội Phật giáo. Nhạc lễ Phật giáo trở thành một nét văn hóa Phật giáo góp phần tạo nên sắc thái riêng của Phật giáo Nam bộ. Nó là một bộ phận hết sức quan trọng không thể thiếu trong nghi lễ Phật giáo Nam bộ khiến cho nó khác với nghi lễ Phật giáo ở miền Trung và miền Bắc nước ta. Có lẽ không khó khăn để nhận ra cơ sở tạo nên nét riêng biệt của nhạc lễ Phật giáo Nam bộ đó là sắc thái vùng miền là âm hưởng dân ca ngọt ngào chứa chan tình cảm của những con người sống chân thành và phóng khoáng. Khi nghiên cứu về vấn đề này Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Khê đã khẳng định “Mạc dù đạo Phật thành lập từ Ấn Độ và mặc dù một số kinh chuyển từ Trung Quốc sang các nước Đông Á nét nhạc trong các bài tụng bài tán trong truyền thống Việt Nam không chịu ảnh hưởng Ấn Độ hay Trung Quốc. Trong nước Việt Nam nét nhạc của các bài tán bài tụng thay đổi tùy theo miền theo vùng. Mà thang âm điệu thức dùng trong những bài tán tụng rất gần thang âm điệu thức của những tiếng hát ru những điệu dân ca đặc biệt của mỗi vùng”. Và theo Giáo sư Mạc Đường thì “Các loại hình lễ hội và lễ hội Phật giáo là loại hình văn hóa truyền thống mang nhiều dấu ấn lịch sử”. Nhạc lễ Phật giáo một loại hình nghệ thuật độc đáo kết hợp giữa nhạc lễ nghi thức với tài năng diễn xướng của các vị sư. Có thể các nhạc công đạt được những khả năng tuyệt kỷ ở những ngón đàn tay trống … sẽ góp phần to lớn cho sự thành công của buổi lễ nhưng để thu hút những người mến mộ và tạo được ấn tượng khó phai cho mọi người các vị kinh sư đóng vai trò cốt yếu. Cố nhiên không phải ban nhạc lễ nào cũng làm được điều này và sự thành công đó chỉ có thể được tạo nên từ sự khổ luyện của các nhà sư. Dần dần nhạc lễ nói chung nhạc lễ Phật giáo nói riêng trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của người dân Nam bộ được lưu truyền hàng mấy trăm năm. Có những lúc khó khăn tưởng chừng không đứng vững nhưng rồi sức mạnh truyền thống ấy giúp nó đứng lên tồn tại và phát triển đến hôm nay. Người có công lớn trong việc duy trì chấn hưng nhạc lễ cổ truyền Nam bộ trong đó có nhạc lễ Phật giáo không thể không nói đến Sư Nguyệt Chiếu và người thừa kế là Thượng tọa Thích Thiện Thành ở vùng đất Bạc Liêu.  Để kết luận vấn đề này trong bài tham luận của mình Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Thuyết Phong đã viết: “Truyền thống âm nhạc Phật giáo rất to lớn. Đó là do công lao đóng góp của các kinh sư bậc tổ. Các vị tổ này có tấm lòng cao cả vì sự nghiệp âm nhạc dân tộc mà sáng tạo phát triển để giữ gìn bản sắc Việt. Một trong những vị tổ ấy hôm nay đáng trân trọng trên đường tìm hiểu ghi nhớ công ơn và chúng ta thành tâm đãnh lễ trong hội thảo này là ngài Nguyệt Chiếu”.            ● Nhạc lễ Phật giáo - Sự sáng tạo trong phức hợp văn hóa của vùng đất Nam bộ.            Là nhạc lễ Phật giáo nhưng do đặc thù vùng đất Nam bộ nên nhạc lễ kinh sư Nam bộ có những nét rất riêng. Bên cạnh tính chất truyền thống đậm đà bản sắc dân tộc nhạc lễ Phật giáo Nam bộ mang trong mình nó nhiều yếu tố tiếp biến và dung hợp các dòng văn hóa khác nhau mà trong nhạc lễ nói chung đã thề hiện khá rõ nét. Ta có thể nhận ra trong đó những yếu tố địa lý dân cư của vùng đất mới đặc điểm môi sinh xã hội khác với những vùng miền trong cả nước.  Trong diễn trình lịch sử vùng đất Nam bộ chính những yếu tố tự nhiên và xã hội đó đã mang lại sự dung hợp văn hóa hình thành nên những nét văn hóa mới đa sắc diện kết tinh từ yếu tố truyền thống của dân tộc và các vùng miền. Người dân Nam bộ đã thể hiện một sự sáng tạo lớn lao trong quá trình tiếp biến văn hóa từ những vùng miền khác nhau và ngay cả chính từ tiền nhân. Những điệu nhạc cung đình ca ra bộ hát bội hò vè hát ru và cả Hồ Quảng của người Hoa … từ nhiều nơi hội tụ về đây tất cả kết tinh lại tạo nên một sắc thái mới phù hợp với hoàn cảnh và tâm tư của lưu dân Việt trong quá trình mở cõi.  Tiến sĩ Trần Diễm Thúy đã có lý khi thông qua việc đánh giá vai trò của Sư Nguyệt Chiếu mà nêu bật đặc trưng của nhạc lễ Nam bộ rằng “Sư Nguyệt Chiếu đã tạo nên những âm sắc mới phù hợp với hoàn cảnh mới tâm tình của con người ở vùng đất mới (có thể kể cả yếu tố thiên nhiên môi trường cảnh quan hoàn cảnh cộng cư sự phức hợp về văn hóa và cả điều kiện dung hợp về văn hóa nữa) mà nhạc lễ của Sư Nguyệt Chiếu đóng góp vào kho tàng nhạc lễ cổ truyền Nam bộ có những nét đặc thù: vừa bảo vệ được những yếu tố truyền thống vừa phát huy tính ưu việt của dòng nhạc dân gian vào dòng nhạc lễ cổ điển khiến nó vừa thoát khỏi sự gò bó khô cứng vốn có của nhạc lễ cổ điển (tồn tại ở Bắc bộ) vừa chan hòa nhạc lễ cung đình Huế vốn là “gốc” ban đầu của nhạc lễ cổ truyền Nam bộ tạo ra những âm sắc mới mang tính nghệ thuật cao hài hòa và chứa chan tình người thấm nhuần đạo hạnh”. Đồng quan điểm trên Tiến sĩ Trần Hồng Liên từ việc phân tích quá trình hình thành nhạc lễ Phật giáo Nam bộ đã nêu lên nhận định: “Từ hình thức ứng phú nặng ảnh hưởng của hát bội ở thế kỷ XVII - XVIII đến hình thức tán tụng mang âm hưởng cải lương có chất Hồ Quảng trong diễn xướng của người Hoa. Chính những nét giao lưu văn hóa trong lễ nhạc Phật giáo đã chứng minh và mang lại dấu ấn đặc thù cho Nam bộ trên nhiều lĩnh vực trong đó bộc lộ đặc trưng quan trọng của văn hóa vùng từ tính chất đa dân tộc và đa tôn giáo nơi vùng đất cuối cùng của tổ quốc”. Chúng tôi cho rằng sức sáng tạo của người Nam bộ đã làm nên một kỳ tích tạo ra những giá trị văn hóa phi vật thể mà con cháu muôn đời phải tri ân. Nghị quyết TW 5 (khóa VIII) của Đảng Cộng sản Việt Nam ghi rõ: “Di sản văn hóa là tài sản vô giá gắn kết cộng đồng dân tộc là cốt lõi của bản sắc dân tộc cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn hóa...”. Phải hết sức coi trọng bảo tồn kế thừa và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống để làm giàu cho cuộc sống hôm nay. Muốn làm tốt điều này việc nghiên cứu nhạc lễ Phật giáo nói riêng nhạc lễ cổ truyền Nam bộ nói chung phải được xem là nhiệm vụ quan trọng và cần kíp của Giáo hội Phật giáo của các nhà khoa học và của cơ quan chức năng.  Trước hết Giáo hội Phật giáo cần tăng cường đào luyện kinh sư nhạc công làm hạt nhân tập hợp các thành viên cho ban nhạc lễ. Việc làm này nếu chậm chân sẽ dẫn đến nguy cơ làm tắt dòng chảy.   Ngày trước tiền nhân đã “dùng âm nhạc như một phương tiện để “tải đạo” đạo của cả dân tộc đang đi tìm sự khai phá sự tự do độc lập…” (Nghệ sĩ Tiến sĩ Bạch Tuyết). Đó là một bài học. Bài học đó vẫn còn tươi nguyên giá trị cho cuộc sống hôm nay và mai sau.                Chúng tôi xin mượn một ý trong tham luận của nhà nghiên cứu Trần Phước Thuận để kết thúc bài viết này: “Sư Nguyệt Chiếu đã ra đi từ sáu mươi năm qua nhưng sự nghiệp của ông để lại cho đời quả thật là một sự nghiệp đồ sộ. Ông đã trực tiếp đào tạo một một lực lượng lớn nghệ nhân nghệ sĩ đàn ca tài tử cải lương và nhạc lễ cổ truyền (trong đó có nhạc lễ Phật giáo). Ông thực sự là một nhân vật lịch sử văn hóa tích cực đã có những đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống ở tỉnh Bạc Liêu - là một trong những người tiên phong xây dựng phong trào đàn ca tài tử và nhạc lễ cổ truyền Nam bộ trong tiền bán thế kỷ XX”.