“Nghề chơi” lắm công phu
Bà Nguyễn Thị Bình năm nay ngoài 70 tuổi, một mình từ huyện Đông Anh,
Hà Nội, tìm về làng Duệ Đông. Nơi đây bà đã sinh ra và lớn lên, giờ đi
lấy chồng xa, mỗi năm cứ vào dịp đầu Xuân, bà Bình lại nhớ nhung những
câu hát quan họ mình đã được nghe thuở trước, nhớ nhung những canh hát
quan họ truyền thống mà tìm về. Bà Bình kể rằng: Ở Hội Lim trên đồi đông
quá không chen được, chỉ có tìm vào làng nghe hát canh như thế này mới
thỏa nhớ nhung. Ngày trước, thuở 15, 16 tuổi, bà đã sang ông Đắc, ông
Chùa (thế hệ cao tuổi chơi quan họ của làng Duệ Đông) học hát. Lúc đó
còn trẻ, chưa thấm câu quan họ, thế nào lại chuyển sang học dân ca. Để
đến bây giờ cứ tiếc mãi.
Các cụ cao niên của làng Duệ Đông khẳng định rằng, quan họ cổ hát đã
khó lại kén người nghe, phải là những người thật sự đam mê, có lòng yêu
quan họ say đắm thì mới nghe và cảm được nó. Thế mà đã gần 20 năm nay,
ông Đặng Thọ Tường sống tại TP Hải Phòng chưa bỏ nghe một canh hát quan
họ truyền thống nào của làng Duệ Đông. Không giống bà Bình, ông là khán
giả nhiệt thành của canh hát nhiều năm như vậy vì ông yêu lối sống giản
dị, quý bạn, quý khách của những liền anh, liền chị làng Duệ Đông. Khi
đến với họ, ông cảm thấy gần gũi như thể trở về nơi thân thiết của mình.
Ông đặc biệt yêu thích dân ca miền bắc, mà trong đó mê nhất là những
câu quan họ, nhất là quan họ cổ. Vì yêu thích và mong nhiều người yêu
thích như mình, năm nào ông cũng tới làng Duệ Đông thật sớm, ngồi chăm
chú lắng nghe và ghi lại canh hát cổ bằng chiếc máy quay nhỏ. Hỏi ra mới
biết, mặc dù những câu hát và canh hát năm nào cũng vậy, thế mà ông
Tường chưa một lần bỏ canh hát quan họ cổ vào dịp đầu Xuân hằng năm của
làng Duệ Đông trong suốt nhiều năm qua.
Trong ngôi nhà nhỏ của bà Nguyễn Kim Thanh - Chủ nhiệm Câu lạc bộ
Quan họ thôn Duệ Đông, canh hát quan họ cổ được phục dựng lại với đầy đủ
lề lối. Bọn quan họ (cách gọi truyền thống về những người chơi quan họ)
nam ngồi đối diện với bọn quan họ nữ, ở giữa chiếu là những cơi trầu
têm cánh phượng và chén trà thơm. Bên nữ ra câu “Mong người như cá mong mưa”, bên nam đối “Nhẽ ra em cũng ở nhà”; bên nữ ra câu “Nhớ ai nhớ mãi thế này”, bên nam đối câu “Ông tơ hồng ơi”…
Không nhạc đệm, không loa máy, hàng trăm câu quan họ mộc mạc trữ tình
vang lên giữa không gian trầm mặc, tĩnh lặng. Một canh hát quan họ
thường diễn ra từ sẩm tối hôm trước cho đến hai, ba giờ sáng hôm sau,
được chia thành ba chặng. Đầu tiên là hát giọng lề lối như La rằng, Tình tang, Bạn kim lan, Cái ả…
những giọng này đòi hỏi người ca phải chậm rãi, đúng chất “vang, rền,
nền, nảy”. Chặng giữa hát các bài thuộc giọng lẻ, giọng vặt như Khách đến chơi nhà, Tay em nâng cái cơi đựng giầu, Em là con gái Bắc Ninh, Tiên sa xuống cõi trần chơi…
không phải theo trình tự bắt buộc như chặng đầu, cho nên các anh Hai,
chị Hai càng hát, càng say, kể về niềm thương, nỗi nhớ về tình yêu, tình
người… Chặng cuối thường vào lúc hai, ba giờ sáng, cả chủ và khách đều
lưu luyến, bịn rịn, cho nên thường ca những câu giã bạn như Chuông vàng gác cửa tam quan, Người ơi người ở đừng về, Chia rẽ đôi nơi, Kẻ bắc, người nam…
“Nghĩa người em để trong cơi/ Nắp vàng đậy lại để nơi giường nằm”,
trong văn hóa quan họ, tình người và phong cách ứng xử khiêm nhường,
lịch lãm giữa các liền anh, liền chị cũng là một vẻ đẹp nổi bật. Người
quan họ bình đẳng, luôn quý trọng, tôn kính nhau. Điều này biểu hiện
không chỉ trong các ca từ, bài bản quan họ mà còn trong giao tiếp. Bao
giờ người quan họ cũng xưng “em” hoặc “chúng em” và gọi bạn là “anh”
hoặc “chị” cho dù ít tuổi hay nhiều tuổi hơn và thậm chí là tài năng
“chơi quan họ” không bằng. Các cụ bảo “Nghề chơi của chúng em công phu
lắm nên muốn chơi được quan họ đòi hỏi nhiều tâm sức và thật kỳ công”.
Hàng trăm câu hát và cách giao tiếp trong canh hát quan họ cổ không
được ghi chép trong bất cứ tư liệu nào, cách duy nhất là học từ các nghệ
nhân cao tuổi. Ở làng Duệ Đông có nghệ nhân Nguyễn Thừa Kế năm nay 100
tuổi và nghệ nhân Nguyễn Văn Đắc năm nay 96 tuổi luôn là người giữ lửa,
thuần thục về các kỹ năng hát quan họ và tâm huyết trong việc gìn giữ và
phát huy những làn điệu quan họ cho thế hệ trẻ. Tuổi đã cao như vậy,
nhưng ông Đắc vẫn tự dò đường trong con ngõ tối của làng sang nhà bà
Thanh, một trong những học trò của ông, để tham gia canh hát như một
thói quen không thể bỏ từ năm này sang năm khác. Vừa hát vừa nghe các
học trò hát, ông Đắc gật gù với nét mặt mừng vui về một thế hệ sau đã
tiếp nối được những gì ông mong muốn. Ông kể lại về những canh hát xưa:
“Bây giờ các cô, các chị hát quan họ đã cải biên nhiều, nhưng lối hát cổ
thì không thể cải đi được. Ngồi như thế này là hát canh, bên anh Hai,
chị Hai ngồi hát đối nhau thế, tình cảm nó mới nhiều. Cất lên câu hát là
biết ngay”.
Nơi trao truyền các giá trị truyền thống
Năm 1992, Câu lạc bộ quan họ làng Duệ Đông chính thức được thành lập
mà nghệ nhân Nguyễn Thừa Kế và nghệ nhân Nguyễn Văn Đắc là hạt nhân
chính. Với suy nghĩ, ngày xưa các cụ đã dạy mình gì thì mình truyền dạy
cho con cháu cái đó, cụ Kế và cụ Đắc dành hết tâm huyết để truyền dạy
quan họ. Năm nay, khi cụ Kế đã tuổi cao sức yếu, cụ Đắc vẫn miệt mài
truyền nghề. Mỗi thứ bảy hằng tuần, chẳng kể trời mưa hay nắng, lớp học
chưa khi nào vắng bóng người thầy già. Sau khi giao bài, hát mẫu cho
những người trong câu lạc bộ quan họ, cụ lại dành ra một buổi, kiểm tra,
uốn nắn từng lời ca, giọng ngân… của “học viên”. Khi lớp học trò của cụ
đạt được đến giọng chuẩn, theo tiêu chí vang, rền, nền, nảy của người
quan họ, thầy giao nhiệm vụ cho các thành viên tiếp tục truyền dạy cho
các lớp kế cận.
Bà Nguyễn Kim Thanh, hiện là Chủ nhiệm Câu lạc bộ đã lớn lên với
những canh hát quan họ cổ bởi đây là truyền thống gia đình. Cách đây 26
năm, bà Thanh quyết định nghiên cứu chuyên sâu về quan họ, cho nên đi
theo hai thầy Nguyễn Thừa Kế và Nguyễn Văn Đắc để học hỏi. Bà nhớ lại:
“Năm 1992 thành lập, Câu lạc bộ quan họ chỉ có 14 người theo học, sinh
hoạt tại đình làng cũ. Những ngày đầu hoạt động, câu lạc bộ còn nhiều
khó khăn, vất vả, trang phục biểu diễn không có; nơi sinh hoạt không
được khang trang, ổn định; những người chưa học hát bao giờ còn lúng
túng, vụng về, sinh hoạt chưa đều đặn…
Thế nhưng, vượt qua tất cả khó khăn, đến nay, Câu lạc bộ quan họ Duệ
Đông đã phát triển ổn định, ai cũng có thể hát hay, hát giỏi như những
nghệ nhân quan họ thực thụ”.
Hiện, Câu lạc bộ quan họ Duệ Đông có hơn 40 thành viên, sinh hoạt với
các lớp thế hệ khác nhau. Người lớn tuổi nhất là nghệ nhân Nguyễn Thừa
Kế và nghệ nhân Nguyễn Văn Đắc. Cùng sinh hoạt tại Câu lạc bộ với các
liền anh, liền chị trung niên là các cháu thiếu nhi, học sinh các lứa
tuổi. Các nghệ nhân quan họ lớn tuổi truyền lại tình yêu và kỹ năng hát
cho thế hệ trung niên như bà Nguyễn Kim Thanh, rồi bà lại tiếp tục
truyền lại cho con cháu trong nhà, trong câu lạc bộ.
Những liền anh, liền chị làng Duệ Đông đã và đang gắn bó với quan họ
bằng tình yêu, lòng đam mê với ý thức về một trọng trách gìn giữ, trao
truyền các làn điệu truyền thống cha ông để lại. Đó là lý do mà các canh
hát quan họ cổ ở làng Duệ Đông vẫn còn duy trì đến ngày hôm nay và hy
vọng sẽ được nhân rộng hơn nữa trong tương lai.
|
Nhận xét
Đăng nhận xét